Những năm tuổi trẻ

Georges Condominas sinh năm 1921 tại Hải Phòng, Việt Nam (khi đó nằm trong Liên bang Đông Dương dưới thời Pháp thuộc). Cha của ông là người Pháp, mẹ là người lai ba dòng máu Việt, Hoa và Bồ Đào Nha. Condominas học tiếng Việt chủ yếu qua người mẹ của ông.

Tiểu sử của ông có nhiều điểm tương đồng với nhà triết học Michel Henry (1922-2002). Cả hai người đều có cha là sĩ quan quân đội Pháp tại Đông Dương trong thời kỳ thuộc địa, đều sinh ra và sống thời thơ ấu tại Hải Phòng, đều từng tham gia quân đội trong thế chiến thứ hai nhưng sau đó lại chọn con đường nghiên cứu khoa học thay vì theo nghiệp nhà binh (sĩ quan quân đội) như những người cha của họ.

Trong thời gian sống tại Việt Nam đầu những năm 1940 (ông không có điều kiện về Pháp trong suốt thời gian diễn ra cuộc chiến tranh thế giới lần thứ hai), Condominas theo học ngành luật đồng thời học hội họa tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Đương (1943) nhờ được hoãn tòng quân dài hạn. Nhưng tới năm 1945, ông vẫn bị gọi vào hải quân Pháp tham chiến ở Sài Gòn rồi bị quân Nhật bắt làm tù binh trong gần 7 tháng.

Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, ông trở về Pháp, theo học ngành nhân văn tại Đại học Sorbonne (Paris), đỗ Cử nhân văn khoa vào năm 1947. Ngay từ lúc ấy, ông bắt đầu chú ý đến ngành dân tộc học, nhận bằng tốt nghiệp tại Trung tâm đào tạo về nghiên cứu dân tộc học ở Paris năm 1948. Năm 1955, ông tốt nghiệp trường Cao đẳng Thực hành Paris. Tới năm 1970, ông nhận bằng Tiến sĩ văn khoa và khoa học nhân văn tại Đại học Sorbonne.

Thời kỳ 1948-1950, khi mới 27 tuổi, Condominas trở lại Việt Nam và lên vùng Tây Nguyên để tiến hành những nghiên cứu dân tộc học về người M'nông tại ngôi làng Sar Luk ở nơi gần như bị thế giới bên ngoài bỏ quên.

Dân tộc học như một nghệ thuật sống

Trong thời gian từ 1948-1950, ông trở lại Việt Nam sau khi nhận bằng tốt nghiệp tại Trung tâm đào tạo về nghiên cứu dân tộc học ở Paris, ông chọn vùng Tây Nguyên để nghiên cứu thực địa. Ông đã đến ở một thời gian dài tại làng Sar Luk của người Mnông Gar (Đăk Lăk), sống cuộc sống thường ngày theo cách của chính họ nên chẳng bao lâu sau ông được dân làng xem như người thân trong làng. Condominas cho dựng một ngôi nhà trệt mái vòm, giống y mẫu nhà cổ truyền của người M'nông để ở và bắt tay nghiên cứu, sưu tầm. Nhờ thông thạo tiếng nói của người Mnong Gar nên ông đã tham gia vào cuộc sống hằng ngày của dân làng, tiến hành tất cả các cuộc điều tra mà không cần đến người thông dịch. Từ những kiến thức và kinh nghiệm thu thập được qua cuộc nghiên cứu điền dã này, ông đã hoàn thoàn nhiều công trình khoa học phong phú mà nổi bật nhất là hai cuốn sách gây được tiếng vang lớn trong ngành dân tộc học thế giới: "Nous avons mangé la forêt" ("Chúng tôi ăn rừng đá thần Gôo"), 1957 và "L’Exotique est quotidien: Sar Luk, Vietnam central" ("Cái xa lạ là cái hàng ngày: Sar Luk, miền Trung Việt Nam"), 1965.

Cũng tại nơi đây, vào năm 1949, nhờ dân làng thông báo mà ông phát hiện, nghiên cứu và công bố ra thế giới bộ đàn đá thời tiền sử có niên đại khoảng 3000 năm tìm thấy tại khu vực Nduk Liêng Krăk thuộc tỉnh Đăk Lăk ngày nay, hiện được trưng bày tại Bảo tàng Con người ở Paris (Pháp). Sau này giáo sư Trần Văn Khê đã đánh giá về phát hiện đó: "Bộ đàn đá ấy được đánh giá là nhạc cụ đá cổ xưa nhất không chỉ của người người thiểu số Tây Nguyên mà còn là nhạc cụ đá cổ nhất của thế giới".

Tuy chủ yếu nổi tiếng như là chuyên gia về Việt Nam, đặc biệt về người Mnong Gar nhưng Georges Condominas còn nghiên cứu về nhiều nước khác như Togo, Madagascar, Thái Lan, Lào và Campuchia. Đề tài nghiên cứu chính của ông là dân tộc học và từ vựng học, những nhóm Nam Á thuộc Tây Đông Dương, đặc biệt là người Mnông Gar ở Trung Bộ, xã hội học về tôn giáo dân gian tại Lào, dân tộc học ở Madagascar.

Bằng những công trình nghiên cứu dân tộc học và đặc biệt thông qua cuộc trưng bày hiện vật, tư liệu, hình ảnh được chính mình sưu tầm, George Condominas đã tự mình thực nghiệm và mở ra một hướng nghiên cứu mới, tiếp cận mới về nghiên cứu dân tộc học ở Tây Nguyên. Các tác phẩm nổi tiếng của Condominas như Chúng tôi ăn rừng, Không gian xã hội vùng Ðông Nam Á, Biên niên của Sar Luk, Làng Mnông Gar đã được ấn hành bằng tiếng Việt tại Việt Nam.

Ông là giám đốc nghiên cứu tại Trường Cao học về Khoa học xã hội do ông sáng lập ra vào năm 1962. Ông cũng là giáo sư thỉnh giảng bộ môn dân tộc học và nhân chủng học ở nhiều trường đại học hàng đầu thế giới.

Ngoài công việc chuyên môn của một nhà dân tộc học, ông cũng từng đảm nhiệm nhiều cương vị của một nhà quản lý trong ngành như Giám đốc Trung tâm tư liệu và nghiên cứu Đông Nam Á và Khu vực Nam đảo (CeDRASEMI); Chủ tịch Ban Nhân học - Dân tộc học - Tiền sử học của Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Quốc gia Pháp (CNRS) từ năm 1976 đến năm 1980; Phó Chủ tịch của Liên hiệp quốc tế các hội khoa học Nhân học và Dân tộc học. Năm 1977, ông tổ chức hội nghị quốc tế về nhân học ở Pháp dẫn đến việc thành lập hội Nhân học Pháp (AFA). Ông cũng nhiều lần được mời tham gia ban giám khảo quốc tế của Cơ quan Liên Hiệp Quốc UNESCO chuyên trách việc tuyển chọn di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại.

Năm 2007, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và Bảo tàng Quai Branly (Pháp) đã tổ chức cuộc trưng bày hiện vật, phim ảnh, ghi chép Chúng tôi ăn rừng - Georges Condominas ở Sar Luk tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam.

Ngày 17 tháng 7 năm 2011, ông qua đời tại bệnh viện Broca (Paris) ở tuổi 90.Già làng Y Wăn Rơ Tung của ngôi làng Sar Luk đã nói trong xúc động khi nghe tin Yoo Condo (tên gọi thân mật do dân làng Sar Luk đặt cho Condominas) qua đời: "Yoo Condo là người M’nông Gar mà. Chúng tôi rất muốn làm lễ bỏ mả cho ông ấy".

Một buổi lễ tưởng niệm trọng thể dành cho Condo (tên gọi thân mật của bạn bè tại Việt Nam dành cho Condominas) đã được Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh, Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp, Trung tâm Văn hóa Pháp, Nhà xuất bản Tri Thức cùng bạn bè và các học trò của ông tổ chức tại Việt Nam ngày 15 tháng 9 năm 2011.